لیکنه: رحمت الله محمد

لمړۍ به مورنۍ ژبه وپیژنو:

 مورنۍ ژبه هغي ژبي ته ویل کیږي کومه چې یو انسان یې په لمړي ځل له خپل مور او پلار څخه زده کوي. ترڅو له خپل شاه او خوا سره په هغې خبرې وکړي او خپلې غوښتنې پرې بیان کړي.

ځینې کسان مورنۍ ژبه په دې ډول تعریفوي چې: په کومه چې د یوه انسان مور خبري کوي. دغه تعریف کاملآ غلط دي ځکه د (مورنۍ ژبې) اصطلاح په حقیقت د (مور) له کلمې را اخیستل شوي چې اصل معنی یې د انسان د زیږیدو ځای یا هیواد دی. یعنې هیڅکله په دې معنی نده چې د چا مور دې په کومه ژبه خبرې وکړي هغه دی دهغه مورنۍ ژبه واوسي ځکه ښځې وروسته له واده کولو د میړه کور ته ځي هلته دې امکان ولري چې میړه یې ددې په ژبه خبرې ونه کړي نو اولادونه یې د هغه ځای په محلي (یعنی د پلار) په ژبه خبري کول زده کوي. چې همدغه یې مورنې ژبه ګڼل کیږي.

دوهم به دا ووایو چې مورنۍ ژبه څه اهمیت لري؟،

د دې پوښتني په ځواب کې به ووایم چې: مورنۍ ژبه ده چې د یوه قوم کلتور او عنعنات ساتي، خان عبدالغفار خان وایې: کوم قام ته چې خپله ژبه سپکه شي، نو هغه قام سپک شي، خو د کوم قام چې ژبه ورکه شي، نو هغه قام ورک شي.

نو ویلای شو چې، مورنۍ ژبه زمونږ کلتور او عنعنات ساتي، مورنۍ ژبه کلتور له یو نسل څخه بل نسل ته لیږدوي.

هغه پلاران چې بچیان یې په مورنۍ ژبه روانې خبري نشي کولای او یا هغه والدین چې بچیان یې له مورنۍ ژبې فاصله پیدا کوي په دې نه توانیږي چې خپل عقاید، ارزښتونه، عنعنات، د کارډول، اخلاق، اداب او نور خپلو بچیانو ته ولیږدوي.

همدارنګه څرګنده ده چې: هغه څیړنې چې د نوښت باعث ګرځې یوازې په مورنۍ ژبه ممکن دي یعنی مورنې ژبه ده چې د ملتونو د ابتکار باعث ګرځي. په همدې ډول هغه هیوادونه چې وګړو ته په خپله مورنۍ ژبه د زده کړو زمینه برابروي په هغو کې د تبعیض سطحه ښکته راځي.

نېلسن منډېلا وایی، که له یو چا سره په داسې ژبه خبرې وشي چې هغه پرې پوه شي، نو ستا خبره به د هغه مغزو ته ولوېږي، خو که له هغه سره د هغه په مورنۍ ژبه خبرې وکړې نو دا به د هغه زړه ته ولویږي.

د ټورنټو پوهنتون پروفیسر داکټر جیم کیومنز وایي٫ هغه کوچنیان چې خپله مورنۍ ژبه یې ښه زده وي، په ښوونځي کې د نورو ژبو د زده کولو ښه استعداد لري.

یو ماشوم به ځان د هغه کلتور او ژبې وګڼي چې ښه پرې پوهېږي.

کله چې ماشوم په خپله مورنۍ ژبه ښه نه پوهېږي، موږ ویلای شو چې هغه له خپل کلتور او د پېژندګلوۍ له ارزښته خبر نه دی.

ژبه او پېژندګولي له یو بل سره نه بېلېدونکی تړاو لري.

په نړۍ کې د ژبو شمیر، او ژبو د لمنځه تللو عومل:

که وپوښتو چې په نړۍ کې د شمیر له پلوه څومره ژبې شته، ځواب  به یې یوازې یو اټکل وی. ژبپوهان د سیمه ییزو لهجو څخه پرته په نړۍ کې د ژبو شمیر ۶۰۰۰  ښیي خو د میڅلر د ژبو دائرة المعار ف د نړۍ د ژوندیو ژبو شمیر له  ۳۰۰۰ څخه تر  ۵۰۰۰ پورې ښیي، چې یوازې څو سوه یې لیکل کیدای شي او له لیکل شوو ژبو څخه یوازې یو کم شمیر یې پرمختللې لیکل شوې ژبې ګڼل کیدای شي. خو د براک هاوس  دایرة ا لمعا  رف په نړۍ کې له  ۲۵۰۰ څخه   تر  ۵۵۰۰ پورې ژبې مني. همدا شان په نړۍ کې د ۲۰۰ څخه ډیرې ژبې یو ملیون او یا تر دې نه ډیر ویونکی لری.

یونسکو وایي چې په نړۍ کې د  ۶۰۰۰  موجودو ژبو څخه کابو نیمایي ژبو  ضرر لیدلی دی .  ښاغلی  پیتر اوستین چې  د لندن  په یوه پوهنتون کې پروفیسر دی او د ژبو په هکله یې په زړه پوری څیړنې کړی، دی دا ویره لری چې په راتلونکو سلو کلونو کې به د نړۍ د ژبو له خزانې څخه نیمایي ژبې له منځه لاړی شي. 

د یونسکو د څیړنو په حواله د نړۍ د ټولو ژبو څخه  ۹۶ فیصده ژبې کابو د  نړۍ د  څلور فیصده  وګړو له خوا کارول کیږي. همدا سازمان وایي چې په هرو دوو اونیو کې له نړۍ څخه یوه ژبه خپله کډه باروی او مړه کیږي. د فرانسي د  پویترس  پوهنتون  استاد رنکه بیلیک بابک  په کال کې د لسو ژبو د له منځه تلو اټکل کوی. نوموړی استاد وایي هغه ژبه ژوندۍ پاتې کیدای شي چې سل زره انسانان ورباندې خبری وکړی. حال دا چې د نړۍ د  ۶۰۰۰ ژبو څخه یوازې پر نیمایي ژبو یې د لس زرو څخه لږ  کسان خبرې کوی او یو پر څلورمه برخه ژبې له زرو تنو څخه لږ ویونکی لری. برعکس سل ملیونه  وګړي یوازې شل مختلفې ژبې کاروي.

دا چې ژبه څنګه بدلون کوی هیڅوک یې په ټولو علتونو نه پوهیږي، په ځینو محدودو حالاتو کې دغه بدلونونه توضیح کیدای شي د بیلګې په توګه نویو شیانو او ایدیاګانو ته د رجوع په خاطر په یوه ژبه کې  نوی لغات  اضافه کیږي او یا د مختلفو ژبو د ویونکو تر منځ ډیرې نږدې اړیکې هم د دې سبب کیدای شي چې د یوي ژبي څخه بلې ژبی ته نوی لغات  داخل شي.

په خواشینۍ سره باید وویل شي چې د ژبو مړینه کومه نوی پدیده نه ده. ژبه د تمدن مانا لري، لکه څنګه چې بې شمیره تمدونونه له منځه تللي دي او هیڅ کومه نښه یې نده پاتی ، لکه د آسوریانو او بابلیانو تمدونونه. همداسی ډیرې ژبی هم له منځه تللي دي. دا هم باید هیر نه کړو چې د یوی ژبی له منځه تلل لکه  د بیولوژیکي پلوه د یو ځناور او یا بوټي د له منځه تلو په شان یوه جدي او خطرناکه ضایعه ده.

څنګه پښتو ژبه ژوندۍ وساتو؟

د پښتو خور، سانسکریت ژبه هغه ژبه وه چې پښتو ته د ډیره نږدیوالي له امله ورته د پښتو خور ویل کیده، خو له بده مرغه چې پښتو خپله دا خور هغه وخت له لاسه ورکړه چې ورو ورو یې د ویونکو شمیر کم شو.

ځیني څیړنې ښیي چې پښتو هم د افغانستان په غرونو کې د ځینو اوسیدونکو ژبه وه، خو کله چې د افغانانو له هغوي سره اړیکې زیاتي شوي، او د هغوي زیاتې پیغلي یې خپلو ځانونو ته په نکاح کړي. نو د وخت په تیریدو سره یې پښتو زده کړه، دا چې پښتو نسبت د دوي ژبي ته خوږه او اسانه ورته ښکاره شوه، نو خپله ژبه چې ابراهمي یا عبري ژبه ورته ویل کیدل، هغه یې پریښوده، د وخت په تیریدو سره عبري ژبه مړه او په ځای یې پښتو ژبه منځته راغله.

پښتو اوسمهال په افغانستان او پاکستان کې د ډیرو وګړو مورنۍ ژبه ده.

نشنل انسایکلوپیدن په ۲۰۰۷م کال کې د پښتو ژبې په تړاو دوه شمېرنې لري، په یوه کې د هغو کسانو شمېر چې مورنۍ ژبه یې پښتو ده او اوس هم پرې خبري کوي، ۳۹ میلیونه  ښېې چې د نړۍ د نفوسو ۰٫۵۸ سلنه جوړوی  خو په بله شمېرنه کې د هغو کسانو شمېرچې مورنۍ ژبه یې پښتو ده خو اوس له بده مرغه په نورو ژبو خبرې کوي تر شپیتو میلیونو ښودلی دی.

څنګه چې مو مخکې هم یادونه وکړه، خان عبدالغفار خان وایي: هغه قام ته چې خپله ژبه سپکه شي، نو هغه قام سپک شي، او له کوم قام نه چې خپله ژبه ورکه شي نو هغه قام ورک شي.

نو یوه ژبه هغه وخت ضعیفه کیږي، یا له منځه ځي، کله چې د هغي ژبي ویونکې خپلي ژبي ته په سپک نظر وګوري، او یا یې هیره کړي، چې تر ډیره حده پښتو ژبه اوس له همدي ستونزو سره مخ ده. خو دا په ډاګه ویلای شو، چې د یوي ژبي سره د یوه قوم ټول کلتور او عنعنات له منځه ځي.

مخکې مو هم یادونه وکړه چې: د لندن د یوه پوهنتون پروفیسور استاد ښاغلی پیتر اوستین وایې چې په راتلوکې سلو کلونو کې به د نړۍ نیمایي ژبي له منځه لاړي شي.

دا په دې معنی ده چې، یویشمته پیړۍ د معلوماتو پیړۍ ده، نو په دې پیړۍ کې یوازي هغه ژبي زیات ارزښت لري کومې چې د معلومات په لحاظ غني وي.

نو په راتلونکو سلو کلونو کې به هم هغه ژبي له منځه لاړي شي، په کومه چې معلومات نه پیدا کیږي، نو ویونکي به یې مجبوریږي تر څو د معلوماتو پیدا کولو په خاطر نورې ژبي زده کړي، او له خپلي مورنۍ ژبي نه تیر شي.

پښتو که څه هم زیات ویونکې لري، خو بیا هم له دې امله په خطر کې ده چې، د معلوماتو په لحاظ غني نده، او لا ډیرو ژباړو او لیکنو ته اړتیا لري.

دا لیکنې او ژباړي زمونږ لپاره د نورو ژبو کسان نه کوي، دا به مونږ خپله یو چې د خپلي ژبي د ژوندي پاتي کیدو په خاطر دې ژبي ته ژباړي کوو، او کتابونه به ورته لیکو.

د ډیرو ژبو د زده کړي ګټې:

هر انسان ته مهمه ده چې نورې ژبي هم زده کړي، ځکه په ډیرو ژبو کولای شي، د بیلابیلو سیمو له وګړو سره اړیکې ولري.

بله دا چې د معلوماتو پیدا کول به ورته اسانه وي.

او دریمه دا چې کولای شي، خپل کلتور او عنعناتو ته د خدمت په خاطر خپله ژبه د معلومات په لحاظ غني کړي.

مونږ هم د خپلي ژبي د غني کولو لپاره اړتیا لرو چې بیلابیلي ژبي زده کړو، او خپلي ژبي ته ژباړي وکړو.